Czym są prawa człowieka? Czym się charakteryzują? Czym są rządy prawa i czym się charakteryzują? Jakie są wyzwania dla praw człowieka i praworządności na świecie?
Czym są prawa człowieka?
Prawa człowieka to podstawowe normy i wolności przynależące człowiekowi w relacjach z władzą, najczęściej zinstytucjonalizowaną, np. z policją, urzędnikiem, sądem. Źródłem praw człowieka jest przyrodzona godność ludzka, co oznacza, że prawa człowieka przysługują nam tylko i aż dlatego, że jesteśmy ludźmi – nie musimy sobie na nie specjalnie zasłużyć.
Czym charakteryzują się prawa człowieka?
Ochrona przed nadużyciami władzy
Najczęściej o prawach człowieka mówimy w kontekście ochrony pojedynczej osoby przed przemocą, poniżaniem i innym nieludzkim traktowaniem ze strony państwa, czyli organów, instytucji i funkcjonariuszy, którzy sprawują władzę w jego imieniu. Prawa człowieka mają jednak zastosowanie we wszystkich sytuacjach, w których człowiek zderza się z podmiotem posiadającym władzę. O prawach człowieka możemy więc mówić również w relacjach nauczycielka – uczennica czy pracownik – pracodawca. Ponadto w ostatnich latach w tym kontekście podkreśla się wpływ władzy, którą zyskały podmioty gospodarcze, zwłaszcza korporacje działające ponad granicami państw. Wiele z nich dopuściło się naruszeń praw człowieka, takich jak zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej, prawa do życia i ochrony zdrowia czy też prawa do życia w czystym środowisku. Jednak to państwo odgrywa fundamentalną rolę w zagwarantowaniu praw człowieka i to na nim spoczywa odpowiedzialność za ochronę praw wszystkich osób, które przebywają na jego terytorium.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
Jednym z najważniejszych dokumentów międzynarodowych w obszarze praw człowieka jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, która została przyjęta przez Organizację Narodów Zjednoczonych tuż po II wojnie światowej w 1948 roku. Stała się podstawą, na której zbudowano międzynarodowy system praw człowieka. Państwa zgodziły się przestrzegać ogólnych zasad zapisanych w jej 30 artykułach.
Powszechna deklaracja praw człowieka jest wyrazem intencji wszystkich rządów świata w kwestii przestrzegania pewnych standardów dotyczących traktowania ludzi – nie jest wiążącym dokumentem, z którego realizacji państwa są rozliczane.
Kilka słów o praworządności
Słowo praworządność (inaczej rządy prawa) odmieniane jest w Polsce przez wszystkie przypadki. Słyszymy o niej z ust osób, które zajmują się polityką, pracują w mediach czy działają na rzecz praw człowieka i społeczeństwa obywatelskiego. Wiele się o niej mówi w mediach oraz często podczas spotkań rodzinnych czy z przyjaciółmi.
Obawa o praworządność pojawia się głównie tam, gdzie występuje zagrożenie naruszeń praw człowieka.
Wszystko dlatego, że prawa człowieka i praworządność to dwie strony tej samej zasady – prawa do godnego życia. Najprościej rzecz ujmując, nie możemy mówić o rządach prawa, jeśli prawa człowieka nie są chronione i vice versa – prawa człowieka nie mogą być chronione w społeczeństwach bez silnych rządów prawa.
Po czym poznamy, że w państwie panują rządy prawa?
Podstawowe zasady, które mówią nam, że w danym państwie panują rządy prawa, to m.in.:
- Wszyscy są równi wobec prawa i nikt nie stoi ponad prawem.
- Istnieje jasny podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
- Prawa zapisane są w odpowiednich dokumentach (w Polsce jest to Konstytucja RP i ustawy).
- Na straży przestrzegania praw stoją niezależne sądy (oddzielone od władzy ustawodawczej i wykonawczej) oraz powołane do tego urzędy i instytucje.
- Prawo stanowione jest przez przedstawicieli państwa w sposób otwarty, przejrzysty i bez zbędnego pośpiechu.
- Działania organów władzy publicznej mogą być przedmiotem otwartej i swobodnej krytyki ze strony obywateli.
- Sądy są niezależne, a sędziowie niezawiśli. Każda osoba ma prawo do sprawiedliwego procesu.
- Każda osoba jest uznawana za niewinną do czasu udowodnienia jej winy.
- Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa (ich działania nie są nieograniczone).
- Obywatel_ka może czynić wszystko, co nie jest zabronione, natomiast organy władzy jedynie to, co prawo nakazuje.
- Istnieją jasne i uczciwe procedury pociągania do odpowiedzialności funkcjonariuszy publicznych za naruszenie prawa lub nadużycie swoich uprawnień.
- Istnieją wolne i niezależne media.
Rządy prawa mogą wydawać się abstrakcyjną koncepcją, jednak są one częścią naszego codziennego życia. Trudno w to uwierzyć?
Wyobraź sobie, że jesteś osobą zaangażowaną w działania aktywistyczne na rzecz czystego środowiska w swojej lokalnej społeczności. Chcesz zorganizować protest przeciwko wycince drzew w twoim mieście, ale władze miasta w sposób nieuzasadniony zakazują ci organizacji zgromadzenia. Chcesz zainteresować tą sprawą lokalną gazetę, ale okazuje się, że jest ona wspierana finansowo przez tych, którym zależy na wycince drzew. Dziennikarze i dziennikarki milczą. Mimo zakazu organizujesz protest i zostajesz zatrzymany_a. Jesteś przetrzymywany_a przez kilkanaście godzin bez jedzenia i leków, których potrzebujesz, a policjant odmawia ci prawa do kontaktu z prawnikiem i rodziną.
Sprawdź nasze ostatnie działania dla praworządności w Polsce:
Wyzwania dla praw człowieka i praworządności, z którymi mierzy się współczesny świat
Zapewnienie bezpieczeństwa i przestrzeni do działania dla obrońców i obrończyń praw człowieka
Działania obrońców i obrończyń praw człowieka często wiążą się z krytyką i sprzeciwem wobec działań rządów. Z tego powodu nie są mile widziane ani przez rządzących, ani przez osoby i grupy osób, które postrzegają działania obrońców i obrończyń praw człowieka jako zagrożenie dla własnych wartości czy interesów.
Kryzys klimatyczny
Kryzys klimatyczny to dziś „gorący temat”. Media co chwilę bombardują nas informacjami o pobiciu kolejnych rekordów temperatury, pożarach na niespotykaną wcześniej skalę czy topnieniu lodowców. Kryzys, który nam grozi, wpływa też na prawa człowieka, do czego wielokrotnie odnosiły się międzynarodowe instytucje, np. Rada Praw Człowieka przy ONZ, w swoich rezolucjach.
Prawa człowieka w Internecie
Aktywność w Internecie dotyczy obecnie praktycznie każdej sfery naszego życia, również praw człowieka. Nowe technologie rodzą nowe wyzwania związane z naszym bezpieczeństwem i możliwością realizacji naszych praw. Zagrożeniami dla nich jest np. masowa obserwacja/nadzór czy kwestia gromadzenia naszych danych. Państwa mają obowiązek poszanowania, ochrony i realizacji praw człowieka również w Internecie.
Nasze prawa i wolności w czasie pandemii
W listopadzie 2019 roku rozpoczęła się epidemia zakaźnej choroby COVID-19. W marcu 2020 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ogłosiła stan pandemii. Państwa są odpowiedzialne za to, jak reagują na COVID-19. Reakcja władzy może naruszać prawa człowieka na dwa sposoby…
Chcesz wiedzieć więcej?
Zajrzyj do naszej edukacyjnej publikacji:
Twój głos ma moc. Podręcznik do pracy z młodzieżą.
